مقدمه

دعا رابطه عاشقانه مخلوق با خالق است، دعا کیفیت و روح و معنا، به زندگی می‌بخشد و عمیق‌ترین لایه روح انسان را با حقیقت هستی پیوند می‌بخشد. حقیقت دعا چیزی غیر از توجه ناقص به کمال مطلق و احساس نیاز و فقر و وابستگی به او نیست. اگر رابطه انسان با خداوند از طریق روح، عبادت، توجه به اخلاق و معنویت، و رابطه خداوند با انسان از طریق خلقت مداوم، دوام فیض، رحمت الهی، محرک بودن خداوند و … تبیین می‌گردد؛ ولی مسأله دعا با توجه به مقوله سه بعدی آن (خدا، انسان، شیء مورد درخواست) هم رابطه انسان با خداوند است و هم استجابت آن رابطه خدا با انسان است و شیء مورد درخواست رابطه انسان و خداوند با طبیعت و جهان می‌باشد. مساله دعا و باور به استجابت برخی از دعاها از مسائل پذیرفته شده همه ادیان شناخته شده است و بلکه می‌توان ادعا کرد هر انسانی در فطرت و درون خود به آن باور دارد، اما آنچه در اینجا مهم است تبیین فلسفی «استجابت دعا» است، و در نوشته حاضر با رویکرد به آراء ابن سینا مورد بحث قرار می‌گیرد.

فصل اول: بیان مساله

دعا گاهی به معنای خواندن خداوند است بدون آنکه همراه با درخواست و طلب چیزی باشد و گاهی به معنی طلب و سوال از انجام چیزی است؛ مثل تقاضای شفای مریض یا طلب باران و… . همچنانکه «استجابت» نیز گاهی به معنی پاسخ دادن به درخواست است هر چند آن پاسخ منفی باشد؛ مثلاً شخصی از پدر خود چیزی را طلب می‌کند و پدرش پاسخ می‌دهد که فرزندم فعلاً انجام آن به صلاح نیست، در این صورت پدر به سوال فرزند خود پاسخ داده و اجابت کرده هر چند شیء مورد درخواست او محقق نشده است و گاهی «استجابت» به معنی بر آورده شدن منظور و خواسته دعا کننده است. آنچه که در این مقال مورد بحث است دعا به معنی طلب انجام کار و استجابت به معنی انجام شدن آن کار است.

استجابت دعا به معنی باور به دخالت خداوند در کارها و امور جهان است. اگر جهان قانونمند است و خدای متعال نیز طبق قانون علت و معلول عمل می‌کند، در این‌صورت جایگاه دعا چگونه تبیین شده و استجابت دعا با نظام علت و معلول چه رابطه‌ای خواهد داشت؟

این بحث اختصاص به مسأله «استجابت دعا» نداشته و در موضوعاتی از قبیل معجزه، و سایر امور خارق‌العاده نیز جاری است. آیا باید اینها را تخلف از قانون طبیعت دانسته و در واقع بگوییم قوانین طبیعت قانون نخواهند بود و به عبارت دیگر قانون را محدود یا خراب کنیم تا جا برای اراده و فعل خداوند باز شود و یا آنکه عمومیت قانون را بپذیریم و استجابت دعا را نیز ضمن قوانین طبیعی تفسیر و تحلیل کنیم و در این‌صورت اراده خداوند و قدرت مطلقه او را چگونه باید بیان نمود و دخالت خداوند در اداره جهان چه جایگاهی خواهد داشت؟

این روشن است که دعا به معنی متأثر کردن خداوند نیست و خداوند که عله العلل است نمی‌شود تحت تاثیر اراده و عمل معلول خود یعنی انسان قرار گیرد. اما فرض و نکته اصلی در هر دعایی این است که آنچه از خداوند درخواست شده و تنها به دلیل آنکه از او درخواست شده انجام می‌دهد و اگر دعا نبود آن کار انجام نمی‌شد!، البته دعا کردن و درخواست از خداوند شرط لازم برای انجام آن عمل است ولی شرط کافی نیست. ما در اینجا می‌خواهیم ببینیم فیلسوفان مسلمان و بویژه، ابن سینا هماهنگی استجابت دعا با قوانین حاکم بر جهان را چگونه تبیین می‌کنند؟ آیا دعا معجزه، صدقه، شفای مریض، نفرین، لعنت، ظلم چگونه تاثیرگذار شده و با قوانین علت و معلولی مورد پذیرش فیلسوفان، چگونه توجیه می‌شوند. ضمناً بحث استجابت دعا با بحث «بداء» ، «قضا و قدر» ، «لوح محفوظ» ، «سرنوشت» ، «علم پیشین خدای متعال و اراده او» نیز ارتباط دارد و هر کدام از آنها نیاز به مجالی دیگر دارد.

فصل دوم: بررسی اصول فلسفی تأثیرگذار بر مسأله استجابت دعا

الف: هر ممکن الوجودی دارای علتی است. از دیدگاه فلاسفه هر شیء نیاز به علت ندارد زیرا خدای متعال نیز شیء است اما محتاج به علت نیست بلکه مدعای فلاسفه آن است که هر شیء ممکن الوجودی نیاز به علت دارد.۱

ب: هرگاه علت تامه چیزی محقق شد آن شیء پدید می‌آید. تمام اشیاء ممکن الوجود در نهایت به عله العلل که خدای متعال است منتهی می‌شوند و هر موجودی تأثیر و تأثّر خود را از او گرفته است. و دعا و استجابت دعا نیز در این نظام هستی معنا پیدا می‌کند، همانطور که جهان، جهان علت و معلول است، دعا و اجابت آن نیز جزو علت‌ها و به تعبیر بهتر جزء معدّات و اسباب و سائل انجام فعل می‌باشد. اگر علم یا قدرت از اسباب صدور بعضی از افعال انسانی هستند، دعا و طاعات و صدقه و التماس نیز چنین می‌باشد.

ج: عدم تاثیر معلول بر علت. با تحلیل معنای علت و معلول به این نتیجه می‌رسیم که هرگز معلول نمی‌تواند بر علت خود تاثیر بگذارد. بنابراین انسان و هر ممکن الوجود دیگری نمی‌تواند بر واجب الوجود اثر بگذارد، و دعا و دعا‌کننده گرچه طبق نظام اسباب و مسببات تفسیر می‌شوند و فعل خداوند نیز از همین قانون پیروی می‌کند اما خداوند فعل خود را بدون تأثیر‌پذیری از ممکن الوجود انجام می‌دهد. اگر خداوند امر به دعا کرده به جهت آن است که خود دعا و دعا کننده از اسباب انجام فعل هستند، اگر شخص مریض باید دارو خورده تا شفاء یابد و تاثیر دارو منافاتی با عله العلل بودن خداوند ندارد، دعا نیز در انجام فعل نقش داشته و اگر سایر شرایط موجود بود مستجاب می‌گردد، تاثیر دعا مطابق با اراده و خواست خداوند است. ابن سینا معتقد است: «خداوند سبب حقیقی و اصلی بر دعا و دعا کننده است، و در واقع به وساطت داعی، دعای معلوم واقع می‌شود و از این جهت است که داعی سبب بر اجابت دعا خوانده می‌شود؛ اما در واقع تأثیر از ناحیه خداوند است نه آنکه داعی بر خدا اثر بگذارد. ولی خداوند فعل خود را طبق تربیت و نظام اسباب و مسببات انجام می‌دهد و وقتی خداوند امر به دعا کرده و آنرا اجابت می‌کند دعا ممنوعیتی از اجابت نداشته؛ زیرا دعا معلوم خداوند است و هر چه معلوم باشد انجام می‌گردد مکر آنکه مانعی برای انجامش پدید آید و به همین سبب لازم است دعای به شرّ و زشتی برای کسی نکنیم زیرا مانعی از انجامش وجود ندارد، و به عبارت دیگر کسی را نباید نفرین و لعنت نمود زیرا اثر بد بر آن شخص می‌گذارد.۲

و: چون این نظام، نظام اسباب و مسببات است و خداوند نیز طبق آن عمل می‌کند بین خداوند متعال و فعل انسان، اسباب و معدّات و وسائطی وجود دارند؛ مثل ملائکه، عقول، قوای عالم، نفوس سماوی. ابن سینا معتقد است بدون شناخت این وسائط و نقش و جایگاه آنها هرگز نمی‌توان مسأله استجابت دعا را تحلیل و تفسیر نمود.۳

وی می‌گوید: خداوند در عقول اثر می‌گذارد و عقول در نفوس فلکی و آنان در اجرام سماوی و آن اجرام در این عالم اثرگذار خواهند بود.۴

فصل سوم: کمال نفس انسانی

اثبات وجود نفس انسانی و اینکه انسان در این بدن مادی خلاصه نمی‌شود و تجرد نفس ناطقه و مراتب آن از مباحث عمده فلسفه مشاء است.۵ اگر بدن همه انسان‌ها یکسان نیست و صفات اخلاقی و روحی آنان متفاوت است، بطوری که برخی شجاع و برخی ترسو، عده‌ای زیرک و عده‌ای کودن و بعضی عفیف و بعضی غیر‌عفیف هستند، روح و جان آنان نیز متفاوت است. زیرا تفاوت این صفات به تفاوت روحی آنان بازگشت می‌کند. روح انسان‌ها از جهت قرب و بعد به کمال نیز متفاوت است، برخی فطرتاً و ذاتاً به کمال نزدیکترند و بعضی با تلاش و زحمت و اکتساب خود به آن نزدیک شده‌اند و بعضی نیز ذاتاً یا بر اثر سستی و عدم تلاش از کمال خود دورمانده‌اند.

کمال نفس انسان به تکمیل نمودن دو قوه «عقل نظری» و «عقل عملی» است.

همه تلاش‌های فیلسوفان برای تقویت و تکمیل عقل نظری است و تلاش معلمان اخلاق و علمای تعلیم و تربیت و قانون‌گذاران برای تکمیل و تقویت عقل عملی است. فضائل اخلاقی از قبیل عدالت، شجاعت، عفت، حکمت و نیز ارزش‌هایی چون صدقه، دعا، اطاعت از خداوند و … تأثیر‌گذار در کمال قوه عملی نفس انسانی بوده و به همین جهت می‌توان ادعا کرد که «دعا» حرکت صعودی بخش به نفس انسانی است.

ابن سینا معتقد است که انسان بر اثر آنکه دارای نفس ناطقه است اشرف موجودات بوده۶ و می‌تواند با تکمیل و به فعلیت رساندن قوای نفس خود شبیه موجودات عالم بالا گردد. انسان از خاک برخاسته و کمال او آنست که شبیه جواهر عقلی شود.۷ نفوس انسانی در علم و شرف و کمال متقاوت بوده و گاهی یک نفس انسانی–چه آنکه پیامبر باشد یا خیر– می‌تواند با علم و عمل و با تلاش در ابعاد اخلاقی به چنان درجه و کمالی رسد که شبیه عقل فعال گردد.۸

وقتی نفس انسانی شبیه عقل فعال گردید می‌تواند تاثیرگذار در این عالم گردد، این تاثیر‌گذاری به میزان درجه و کمال نفس بستگی دارد هرچه کمال و قوت آن بیشتر باشد، تاثیر‌گذاری آن بیشتر خواهد بود. ممکن است یک نفس تنها بتواند در بدن خود اثر‌گذار باشد و نفس دیگر بتواند در تمام عالم ماده اثر بگذارد و نفس دیگر بتواند در تمام عالم ماده بلکه در موجودات مجرد نیز اثرگذار باشد.

فصل چهارم: استجابت دعا

با توجه به آنچه گذشت روشن گردید که استجابت دعا و نزول باران و یا شفای مریض به دنبال دعا و یا هلاکت شخص یا گروهی به دنبال نفرین یک مظلوم باید اینگونه تحلیل گردد که نفس انسانی می‌تواند به چنان کمالی رسد که عالم ماده برای او مانند بدن یک انسان در برابر روح او باشد و آنگونه که روح در بدن اثر می‌گذارد روح انسان کامل و دعا کننده در ماده عالم اثر بگذارد. انسانی که قوای عقل نظری و عقل عملی او به کمال رسید می‌تواند در هیولا و ماده عالم تاثیرگذار شده آسمان صاف را از ابر بپوشاند و باران نازل کند یا مریضی را شفا داده و یا آنکه حیوانات مطیع و منقاد او گردند. البته این تاثیر دعا باید طبق اراده و مشیت الهی صورت گیرد و مشیت الهی از طریق نفس چنین انسانی به عالم می‌رسد، با خواست و مشیت این انسان دعاکننده و انسان به کمال‌رسیده برف و باران نازل می‌شود و اگر هلاکت قومی را بخواهد صاعقه و زلزله و اسباب هلاکت آن قوم محقق می‌شود. خداوند که عله العلل است خواست خود را از طریق عقل نخستین یا صادر اول به عقول مجرده و سپس به نفوس فلکی و فرشتگان رسانده و از آن طریق به این عالم ماده سریان داده و فیض و رحمت یا عذاب را نازل می‌کند.

ابن سینا می‌گوید: بعید ندان که بعضی از نفوس انسانی دارای چنان ملکه‌ای باشند که تاثیر آنها از بدن خود تجاوز نموده و در موجودات دیگر اثر گذار باشند آنگونه که در نفس خود اثر می‌گذارند. چنین نفسی دارای آن‌چنان قوت و قدرتی است که گویا عالَم بدن اوست و او روح عالَم گردیده است و می‌تواند کیفیاتی را در عالم آورد و در همه موجودات مخصوصاً آنچه به او نزدیکتر است و مناسبتی خاص با او دارد اثر بگذارد. و شما این را انکار نکنید که آنگونه که بدن از نفس متاثر است اجرام دیگر نیز از نفس چنین شخصی متأثر باشند و بعید مَشُمار که همانگونه که در قوای خود اثر می‌گذارد در قوای دیگر نیز اثرگذار باشد و حتی می‌تواند خوف یا غضب یا شهوت دیگران را مقهور خود نماید.۹

بنابراین نفس انسان می‌تواند از عالم حس به عالم خیال و از آنجا به عالم عقل حرکت کند و با اتصال به عقل فعال صورتی را از ماده جدا کرده و صورتی دیگر به آن بپوشاند. پس استجابت دعا یعنی افاضه و نزول وجود از موجود اشرف که خدای متعال است به موجود اخس، و چون طفره محال است باید در نظام علت و معلولی عقول ده گانه و نفوس فلکی و فرشتگان نیز تاثیرگذار باشند. و دعا گاهی علت تامه پیدایش چیزی و گاهی جزء اسباب و معدات و کامل کننده علت ناقصه است و گاهی نفس دعا آن است که برطرف کننده موانع است. به هرحال بدون دعا آن عمل انجام نمی‌گردد و در واقع مشیت و اراده الهی از طریق نفس چنین انسانی (دعاکننده) به عالم می‌رسد. و خدای متعال از انسان اثر نمی‌پذیرد اما فعل خداوند طبق نظام اسباب و مسببات عمل می‌کند و دعا جزء این نظام اسباب و مسببات است.

فخر رازی– که شارح و جارح افکار ابن سینا است– می‌گوید: گاهی تصورات نفس سبب پیدایش برخی حوادث می‌گردد بدون آنکه اسباب جسمانی و مادی در کار باشند مثلاً همّ و غم یا غضب باعث گرمی بدن شده یا کسی که بالای دیواری حرکت می‌کند تصور و فکر سقوط باعث سقوط او می‌گردد، همچنانکه تصور مریضی یا سلامتی موجب سلامتی یا مرض می‌شود. بنابراین بعید نیست که یک نفس قوی به جهت قوت و قدرتی که کسب نموده، طوری باشد که بتواند علاوه بر تاثیری که بر بدن خود دارد، در بدن‌های دیگر نیز اثر گذار باشد و انفعالاتی از او صادر شود که سبب شفای مریض کردد و یا با طلب شفای مریض از او، مریض خوب گردد و یا با دعای او باران نازل شده و با نفرین او زلزله و طوفان حادث گردد و یا جمادی حیوان گردد یا حیوانی جماد شود. و شاهد همه اینها آن است که با چشم زخم نگاه یک چشم می‌تواند در دیگری اثر گذاشته و باعث تغییر در رفتار او گردد.۱۰ ابن سینا نیز تاثیر نفس در معجزه، کرامت، سحر، استجابت دعا، چشم زخم، طول عمر، را همینگونه تحلیل می‌کند.۱۱ شادی، غم، اضطراب، لذت، شوق، رقص و … همه اینها تاثیرات نفس بر بدن است همچنانکه وحی، علم غیب، پیشگویی نیز اینگونه تفسیر می‌شوند. ذهن و عین با یکدیگر رابطه داشته و تاثیر متعاکس دارند. ذهن بر خارج اثر دارد و خارج نیز بر ذهن اثر می‌گذارد، ۱۲ یک تصویری را که می‌بینیم اگر زیبا یا زشت باشد دو نوع تاثیر مختلف بر نفس می‌گذارد، و استجابت دعا از این قبیل است که ذهن و تصورات روحی دعاکننده بر آن ماده خارجی اثرگذار بوده است.

نفوس انبیاء چون به کمال رسیده‌اند می‌توانند تاثیرگذار در عالم باشند و صورتی را از ماده جدا نموده و صورتی دیگر به آن بپوشانند آنگونه که در معجزات وجود داشته است. چنین شخصی به واسطه قوت نفس خود، هوای صاف و شفاف را پر از ابر متراکم تبدیل کرده و با یک اشاره و فرمان او از آسمان باران نازل می‌شود.۱۳ وقتی نورهدایت خداوند به طور مستقیم بر گوهر ذات پیامبر می‌تابد و از آنجا بر کسی که ارتباط خود را با گوهر ذات پیامبر استوار دارد می‌تابد، چنین کسی نیز می‌تواند تاثیر گذار در عالم گردد. بنابراین برای استجابت دعا، توسل و ارتباط با پیامبران و وسائط فیض ضرورت دارد.۱۴ در نتیجه همه اجسام و اجرام ارضی و سماوی مطیع و منقاد صاحب چنین مقامی بوده و همه قوای ملکی و ملکوتی در انجام فرمان او آماده‌اند و لذا می‌تواند مریض را شفا دهد یا تشنه و گرسنه‌ای را سیراب نماید. انسانی که خلیفه خداوند باشد چون نفس او به کمال رسید، دعای او مستجاب و برکات الهی بر او نازل می‌گردد،۱۵ و انسانی که با او ارتباط دارد نیز چنین خواهد بود.

با توجه به آنچه گذشت ابن سینا معتقد است که سبب دعا، صدقه، معجزه و کرامت، زیارت، نفرین و لعنت همه یک چیز است. مثلاً کسی که ظلم یا گناه می‌کند یا با سحر و طلسم باعث رنج و گمراهی مردم می‌شود روح او تاثیر منفی در ماده عالم گذارد و باعث امور زشت می‌گردد. مبدا و علت همه اینها برگشت می‌کند به تاثیر نفس خیّر و خوب در بحث دعا و صدقه یا تاثیر نفس شرور و پست در بحث سحر و ظلم و گناه در امور عالم. ۱۶

اگر یک نفس می‌تواند به سبب فرح و شادی حرارت قوی در بدن خود ایجاد کند و باعث رفع بسیاری از دردها گردد و یا به سبب برودت قوی موجب غم و ترس شده و یا سبب مریضی و هلاکت یا سبب نشاط و سلامتی کسی گردد، نفس پیامبران نیز می‌تواند دارای چنان خاصیتی گردد که سبب تحولات بزرگی در روح مردم دیگر و یا در جهان طبیعت شود و زلزله یا صاعقه یا طوفانی را پدید آورد یا از وقوع آن جلوگیری کند.۱۷

دعا و صدقه و ظلم و گناه گرچه از انسان صادر می‌شوند و تاثیری بر خداوند ندارد اما طبق قضا و قدر الهی بوده و لذا می‌تواند تاثیر گذار در عالم باشند.۱۸

محقق ایجی و نیز میر سید شریف برجانی نیز در تبیین دیدگاه ابن سینا می‌گویند: «نفس انسانی چون مجرد از ماده است اگر ارتباط خود را با عالم ماده کم نماید و به زهد و اعراض از دنیا گرایش داشته باشد، می‌تواند با مجردات و نفس سماوی ارتباط داشته و همانند آنها شود و چون نفوس سماوی تاثیرگذار بر حوادث این عالم مادی هستند آن نفوس انسانی که با نفوس فلکی ارتباط دارند نیز چنین تاثیری را خواهند داشت.»۱۹ علم غیب و خبر از آینده و معجزات و کرامتها نیز اینگونه تحلیل می‌شوند.

بنابراین خداوند از طریق اراده و اعمال انسان کار می‌کند، یک حادثه می‌تواند مجموعه‌ای از شرایط و اسباب داشته باشد که مجموعه آنها علت تامه وقوع آن حادثه‌اند، یکی از این اسباب و شرایط عملکرد انسان است و دعا می‌تواند شرط انجام برخی کارها توسط خدای متعال باشد. فیلسوف می‌گوید هرچیزی علتی دارد اما بیان علت خاص هر چیزی و بیان نوع رابطه آن علت با معلول کار فلسفه نیست. فلسفه این را بیان می‌کند که علل و اسباب طبیعی بر دو قسم است: الف: اسباب طبیعی و عادی، ب: اسباب غیرعادی و غیرطبیعی. و امور خارق‌العاده و استجابت دعا و معجزه و کرامت همه از قسم دوم است. یعنی استجابت دعا دارای علت طبیعی است و علت آن مجموعه‌ای از شرایط است که یکی از آنها کمال نفس دعا کننده است و نفس دعا کننده تاثیرگذار در اجابت است و می‌تواند مورد دعا را محقق سازد یا باران را نازل کند یا بلایی را دفع نماید. اما چگونگی تاثیر مانند چگونگی تاثیر روح بر بدن و چگونگی تاثیر نفس و ذهن بر عین دقیقاً روشن نیست.

اعراض از دنیا، زهد، زیارت خانه خدا، اعتقادات صحیح داشتن، تفکر و انس با عالم بالا داشتن، پرهیز از ظلم و گناه، صدقه و … همه اینها موثر در تکمیل نفس بوده و باعث تاثیر گذاری در عالم هستند و این حقیقت استجابت دعا است.۲۰

دعاهای مجرب که فراوان به تجربه ثابت شده اند نیز شاهد آن است.

پاورق :